خلقت بهشت و جهنم، بهشت، جهنم

یكی از مسایل دیرینه در میان متكلمان اسلامی كه همواره مورد بحث و گفتگو بوده است بحث خلقت بهشت و جهنم است و این كه آیا این دو هم اكنون خلق شده‌اند و وجود دارند و یا این كه خداوند بعداً این دو را خلق می‌كند و نیكوكاران را به بهشت و بدكاران را به جهنم می‌فرستد. در این زمینه علامه حلّی در كشف المراد احتمال خلقت عالم دیگر غیر از این عالم را به دلیل عقلی و نقلی ممكن دانسته است؛ زیرا عقلاً وقتی این عالم كه ممكن الوجود است به وجود آمده، عالم دیگر نیز كه ممكن الوجود است امكان به وجود آمدن آن به دلیل قاعده عقلی �حکم الامثال فی مایجوز و مالا یجوز واحد� هست. این دو عالم دارای قید امكان هستند بنابراین اگر یكی از این دو عالم كه دنیا است به وجود آمدنش ممكن بود، دیگری كه عالم آخرت و دارای قید امكان هست، ممكن است به وجود بیاید. علاوه بر این كه خداوند نیز در قرآن می‌فرماید: [1] �أَوَ لَیسَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ یخْلُقَ مِثْلَهُم بَلَى وَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِیمُ� (یس/81) �آيا كسى كه آسمانها و زمين را آفريد قدرت ندارد همانند آنها (انسانهاى خاك شده) را بيافريند؟ آرى (مى‏تواند) و او آفريدگار دانا است!� البته در میان فرق اسلامی دو قول در مورد خلقت بهشت و جهنم وجود دارد؛ یكی قول معتزله و خوارج است كه قائل شده‌اند بهشت و جهنم الآن وجود خارجی ندارند بلكه بهشت و دوزخ بعد از آن كه قیامت بر پا می‌شود خلق می‌شوند و دیگری قول اكثر علمای اسلام خصوصاً امامیه و شیعه است كه قائل هستند به این كه همین حالا بهشت و جهنم خلق شده‌اند و وجود خارجی دارند.[2] از برخی آیات قرآن نیز استفاده می‌شود كه بهشت و جهنم همین حالا خلق شده‌اند و وجود خارجی دارند نه این كه بعد از بر پا شدن قیامت خلق خواهند شد: آیاتی كه در آن از آماده شدن بهشت برای نیكوكاران و بدكاران خبر می‌دهد مفاد این آیات این است كه این دو آماده شده‌اند نه این كه بعداً آماده می‌شوند و همین خود می‌تواند گواه بر وجود كنونی آن دو باشد. خداوند در قرآن در مورد بهشت می‌فرماید: �وَسَارِعُواْ إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ� (آل عمران/133) �بشتابید به سوی مغفرت پروردگار خود و به سوی بهشتی كه پهنای آن همه آسمان ها و زمین را فرا گرفته و مهیا برای پرهیزگاران است.� خداوند در مورد آتش دوزخ نیز می‌فرماید: �وَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِینَ� (آل عمران/131) �بپرهیزید از آتشی كه برای كافران آماده شده است.�[3] و در برخی از آیات كلمه �اعدّ� به كار رفته یعنی آماده نموده است؛ خداوند در قرآن می‌فرماید: �وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا� (توبه/100) �و خداوند برای آنان بهشتی كه از زیر درختانش نهرها جاری است آماده نموده كه تا ابد در آن متنعم باشند.� �وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُّهِینًا� (احزاب/57) �برای آنان خداوند عذابی خواركننده آماده كرده است.� مفاد این آیات كه كلمه اعداد در آنها به كار رفته حاكی از آماده بودن بهشت و جهنم است و اگر در زمان نزول وحی وجود نداشت به كار بردن آن نیاز به تأویل دارد و تا دلیلی برای تأویل بردن آیه وجود نداشته باشد باید ظاهر آیه را اخذ كرد.[4] �وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى عِندَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى� (نجم/13-15) �پیامبر یك بار دیگر هم جبرائیل را مشاهده كرد در نزد سدرة المنتهی كه جنة الماوی در آنجاست.� جنة الماوی همان بهشت است، مفاد آیه این است كه پیامبر اكرم جبرائیل را در یك نزول در كنار سدرة المنتهی كه در كنار آن بهشت قرار دارد مشاهده كرده است. از آیه به روشنی استفاده می‌شود كه الان بهشت وجود خارجی دارد زیرا اگر بهشت خلق نشده بود، نشانه دادن بهشت خارج از فصاحت و بلاغت بود.[5] �كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیقِینِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَینَ الْیقِینِ� (تكاثر/5-7) �چنین نیست، اگر شما علم یقین داشتید قطعاً شما جهنم را خواهید دید و سپس به چشم یقین می‌بینید.� آیه گواه است بر این كه صاحبان علم الیقین در همین دنیا دوزخ را مشاهده می‌كنند، پس اگر دوزخ هم اكنون خلق نشده بود و آفریده نشده بود دیدنی نبود، پس معلوم می‌شود كه جهنم همین الان هست لكن ما نمی‌توانیم آن را ببینیم. �فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِینَ� (بقره/24) �بپرهیزید از آتشی كه هیزمش مردم بدكار و سنگ های خار است كه برای كافران مهیا شده است.� مفاد آیه از آماده بودن آتش است در اینجا تعبیر اعدت شده نه تُعَدُّ یا تُخلَقُ و واژه اعدّت چنان كه در برخی از كتاب‌های كلامی نیز به آن اشاره شد نشانه مخلوق بودن بالفعل بهشت و دوزخ است.[6] �و بُرزِتِ الحجیم لمن یری� (نازعات/36) �و دوزخ برای بینندگان آشكار شود.� یعنی این كه آن روز جهنم را نشان می‌دهند؛ و این دلیل بر این است که الان جهنم مستتر و پنهان است نه اینكه معدوم باشد. �وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ� (شعراء/90) �و بهشت به متقیان نزدیك شود.� یعنی اینكه بهشت را نزدیك اهل تقوی می‌آورند. زلفا به معنی قرب است أزلاف نزدیك كردن و نزدیك آوردن است پس معلوم می‌شود كه بهشت همین حالا است ولی ما از آن دور هستیم و نمی‌توانیم آن را مشاهده كنیم. �وَ جِیءَ یوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یوْمَئِذٍ یتَذَكَّرُ الْإِنسَانُ وَأَنَّى لَهُ الذِّكْرَى� (فجر/23) �جهنم آورده شود و همان روز انسان یادآور شود و كجاست برای او یادآوری� مفاد آیه این است كه هم اكنون جهنم هست؛ زیرا جهنم در آن روز آورده می شود نه اینکه خلق می شود.[7] علاوه بر آیات ذكر شده برخی روایات نیز دلالت دارد بر اینكه بهشت و جهنم هم اكنون خلق شده‌اند نه اینكه بعداً در روز قیامت خلق می‌شوند و منكران آن به شدت مورد نكوهش قرار گرفته‌اند؛ به عنوان نمونه روایت ذیل را كه مردی از امام رضا(ع) در مورد خلقت بهشت و دوزخ سؤال می كند ذكر می‌كنیم: عن الهروی قال قلت للرضا (ع) یابن رسول الله أخبرنی مِن الجّنه والنّار أهما الیوم مَخلوقتان؟ نقال نعم وان رسول الله قد دخل الجّنه و رأی النّار لمّا عرج به الی السّماء قال فقلتُ له فانّ قوماً یقولونَ انّهما الیوم مقدرتان غَیر مخلوقَتَین فقال، ما اولئك منّا ولا نحن منهم مَن انكر خَلقَ الجنّه والنّار نقد كذب النّبی وكذّبنا ولیس مِن ولاتینا علی شیء...[8] مردی می‌گوید: از امام رضا (ع) پرسیدم ای فرزند رسول خدا به من خبر بده از بهشت و جهنم آیا الان این دو خلق شده‌اند. امام رضا(ع) فرمود: بله همانا رسول خدا زمانی كه به معراج رفته بود داخل بهشت شد و جهنم را مشاهده كرد. سپس مرد می‌گوید: به امام عرض كردم برخی از مردم قائل هستند كه بهشت و جهنم مقّرر می‌باشند و هنوز خلق نشده‌اند. امام در جواب فرمودند: آنها از ما نیستند و ما از آنها نیستیم كسی كه خلقت بهشت و جهنم را انكار كند به پیامبر نسبت دروغ داده و ما را تكذیب كرده است و بر ولایت ما نیست... دلایل منكران منكران خلقت بهشت و دوزخ با دلیل نقلی و عقلی بر مدّعای خود استدلال نموده‌اند: 1. دلیل نقلی این استدلال مبنی بر دو مطلب است: الف: آیات قرآنی حاكی از آن است كه بهشت جایگاه دائمی و همیشگی است آنجا كه بهشت را به �جنّة ‌الخلد� (فرقان/15) و دوزخ را به �دار الخلد� (فصلت/28) توصیف می‌كند و در برخی از آیات نعمت‌های بهشتی را دایمی توصیف می‌كند؛ بنابراین بهشت و دوزخ از لحظه آفرینش باید به صورت یك بنای جاویدان و مستمر باقی بماند و دستخوش نابودی و ویرانی نگردد. ب: آیه قرآن حاكی از این است كه قبل از برپایی رستاخیز (نفخ صور نخست) همه چیز جز ذات خداوند نابود می‌شود. اكنون با توجه به این دو مطلب باید گفت بهشت و دوزخ آفریده نشده‌اند زیرا بر فرض آفرینش باید روز برپایی قیامت نابود گردند در حالی كه نابودی آنها با جاودانگی آن دو كه آیات نخست از آن حكایت می‌كرد منافات دارد. 2. دلیل عقلی منكران از میان دلایل عقلی منكران، مسأله عبث و بیهوده بودن آفرینش بهشت و دوزخ قابل ملاحظه است. هدف از آفرینش بهشت و دوزخ این است كه نیكوكاران و گنهكاران در آنجا به سزای اعمال خود برسند و این كار پس از برپایی قیامت انجام می‌گیرد بنابراین آفرینش آنها قبل از قیامت بیهوده خواهد بود. در جواب این نوع استدلال باید این جمله را گفت كه مستدل به عقل و خرد بیش از حدّ بها و ارزش داده و عدم درك مصلحت را به جای نبود آن فرض كرده است. هرگز برای ما همه جوانب مسأله روشن نیست و شاید در آفرینش بهشت و جهنم مصلحت باشد كه از درك ما بیرون است. گذشته از این آماده كردن یك چنین مكان نعمت و یا نقمت در روح انسان مطیع تأثیر شگرفی می‌گذارد و او را به اطاعت و پیروی از تعالیم الهی بیشتر سوق می‌دهد و به یك معنی در لطف الهی نسبت به بندگان تأثیر به سزایی دارد[9]